THANH MINH (Y PHƯƠNG )

Thanh minh trong tiết tháng Ba

Từ xa xưa, người Tày Nùng có ngày mồng ba tháng ba hàng năm là tết Tảo mộ. Ngày mở cửa mồ. Người dương được gặp lại người âm trong niềm nhớ thương vô hạn. Người âm hiện hồn lên phù hộ độ trì ban bố phúc lộc cho người dương. Hồn người âm khi là gió, khi là bướm vàng, khi là con ong vo ve, khi là con kiến nâu rung râu, khi là làn khói trắng cuộn thành hình ống. Tiếng người âm trầm và đục. Tính tình người âm hay cáu gắt. Tóc người âm xanh ngắt vắt trên ngọn cây muồm muỗm phía đằng Tây.

Tết Tảo mộ diễn ra giữa tiết trời ấm áp, khí núi thanh sạch và lòng người thanh thản. Mùa màng đang thì thư thả. Vào cữ này gió mùa xuân hây hẩy vừa đi khỏi. Nắng mùa hè nưng nứng nóng đã đến gần. Hơi người thân nghiêng nghiêng vừa đặt bàn chân quen thuộc vào ngõ. Con cháu dù có đi làm ăn nơi xa cũng lặn lội tìm về nguồn cội. Tết Nguyên đán, giỗ chạp hoặc cưới xin, đầy tháng… vì mải bận công việc không thu xếp về được. Chẳng một ai phàn nàn ta thán. Nở một nụ cười thông cảm. Thế là xong. Nhưng đến ngày Tảo mộ mà vắng mặt, lập tức bị người làng cười chê. Người anh em trong họ mạc trách mắng. Người trong nhà thì bực tức và giận giữ. Cả năm có một ngày gặp lại Tổ tiên, ông bà, cha mẹ… thế mà không thấy tăm hơi đâu cả.

Cỗ Tết Thanh minh ở vào thời nào cũng thế, không thể thiếu xôi ngũ sắc: xanh, đỏ, trắng, vàng, đen. Mỗi sắc màu có một biểu tượng riêng biệt. Màu xanh cho thiên nhiên cây cỏ lúa má ngô khoai bốn mùa. Màu trắng trong tinh khiết cho tình yêu đôi lứa. Màu vàng cho mùa màng bội thu. Màu đen cho thông thạo chữ nghĩa thánh hiền, trí tuệ tinh thông mẫn tiệp. Dân trong vùng tôi gọi xôi đó là “khẩu nua đăm đeng”.

“Khẩu nua đăm đeng” là sản vật cao quý chỉ để cúng tiến tổ tiên trong ngày Tết Tảo mộ. Để chuẩn bị cho chõ xôi đặc biệt này, họ phải lên rừng tìm lá. Có thứ lá chăm che đem giã lấy nước cho màu xanh cổ vịt. Có thứ hoa bjooc phón cho nước màu vàng hoàng bào. Có thứ củ cây ngô đồng cho màu đỏ tiết dê. Nhưng đặc biệt nhất là lá xau xau. Thứ lá cho nước màu đen nhưng nhức, có mùi thơm gây nghiện. Ngửi một lần rồi nhớ đứng nhớ ngồi. Ngửi hai ba lần chỉ muốn được làm dâu làm rể. Ngửi bốn năm lần con bế con bồng. Gạo nếp cái hoa vàng đem vào ngâm nước lá xau xau cùng với con dao cái cuốc, cho nó có thêm vị sắt. Khi chõ xôi bốc khói, một mùi thơm đặc trưng bay ra. Hương thơm như vón quánh lại. Ba gian nhà gỗ nghiến cồn cào nổi lên cơn thèm. Nước miếng tứa ra đầy miệng.
Bánh gai nhân đỗ xanh là thứ bánh gai làm bằng lá rau ngải cứu cho màu xanh như thuốc. Có người lại làm bằng những thứ rau đồng tập tàng hoang dại, bánh cho màu xanh bách diệp. Khi ta ăn như nhai cả cánh đồng xanh ngít ngát.

Lại nhớ bánh dày nhân trứng kiến. Loại bánh mà tôi chưa từng thấy ở đâu có. Trứng kiến lấy về làm sạch cho vào chõ hấp chín. Bỏ trứng ra cho vào chảo xào mỡ gà sôi già. Mỡ gà cho mùi thơm và trứng kiến có màu óng vàng. Khi nặn thành bánh, người ta cho trứng vào làm nhân. Khi ăn thấy bùi và có cảm giác có sức nóng bò dần lên mặt, thúc lên sống mũi. Người nhẹ lâng lâng.

Còn món thịt lợn sữa quay nhồi lá mác mật. Đây là thứ thức ăn công phu nhất. Phải chọn được những chú lợn sữa nặng chừng chục cân trở lại. Trước khi thịt, phải cho chú ăn toàn ngô rang. Ăn liên tục khoảng hai tuần. Khi giết mổ, tuyệt đối không được rửa bằng nước lã. Mà phải lau rửa sạch bằng rượu với giấy bản. Làm xong thì nhồi lá mác mật vào chật bụng rồi khâu lại. Đem chú lên giàn than hoa quay. Quay chầm chậm. Quay thong thả. Vừa quay vừa phết mật ong trộn với nước gừng già lên da. Quay từ sáng đến chiều. Quay tới khi da giòn tan như bánh đa mới được.

Rồi tới món cá trầm hương rán vàng. Lựa những con cá tươi ngon chắc thịt. Rán sao cho cá chín dần từ đuôi đến mang. Mình cá chín rồi mà mắt vẫn sống. Mang cá vẫn thở.

Còn đây là món đậu phụ hấp nhồi thịt. Thịt ba chỉ băm nhỏ vo viên nhồi vào miếng đậu chao. Món này đơn giản dễ chế biến, đến trẻ con cũng làm được.

Chỉ có món gà trống thiến luộc bằng đinh là khá tinh diệu. Cho gà vào nồi. Chỉ đổ vào khoảng một chén nước. Thả vào đấy một chiếc đinh sắt. Đun nhỏ lửa. Nhỏ đến nỗi chỉ nhỉnh hơn lửa ngọn nến đại. Gà chín màu vàng ươm. Chín từ da đến xương. Ngọt từ móng vuốt đến mào gà.

Măng vầu hấp thịt nạc, trộn nấm hương. Đây cũng là một món đặc biệt. Phải tìm những củ măng chưa đâm thủng đất. Đúng ra phải gọi là măng đang thai. Măng chưa chào đời. Chưa mở mắt. Tìm đúng mầm măng trong lòng đất không phải ai cũng có thể. Cả ngày trời may ra thợ đào được chục củ măng. Đòi hỏi người đào măng phải có con mắt thật tinh, nhìn đất nở và đôi tai thật thính nghe đất thở. Nhìn và nghe là cả một quá trình lâu dài. Và hầu như chỉ phát hiện bằng linh cảm. Linh cảm mách bảo chỗ này chỗ kia có măng. Chứ không thể dùng sức trâu bò mà được. Ấy là thứ măng còn ngủ trong lòng mẹ đất. Nó ngọt và giòn tan. Cho vào miệng còn có cả hương thơm của đất vườn.

Đất vườn làng tôi là thứ đất cực dẻo như kẹo. Nếu chúng được luyện kỹ có thể kéo thành sợi đất. Sợi đất vắt dài làm thành râu ông Báo Đông. Làm thành tóc bà mụ Dzạ Dzìn để doạ trẻ con quấy khóc. Đất vườn làng tôi có mùi thơm ấm áp. Da dẻ trẻ con làng tôi có màu nâu râu ngô và có mùi thơm vỏ quýt. Chúng xuất hiện nơi nào nơi ấy có ong bay bướm lượn theo từng đàn. Chúng dí mũi vào người bọn trẻ để ngửi. Ngửi cái mùi đất làng tôi. Cái mùi đất hấp dẫn đến lạ lùng. Vì thế người làng tôi chả phải mang măng ra tận chợ để bán. Mà người ta tự tìm đến chủ vườn. Họ phải cạy cục mỏi miệng mới mua được dăm củ mang về làm món măng hấp nhồi thịt.

Mâm cỗ cúng trước mộ tổ tiên phải đầy đủ những món mà tôi vừa kể. Cúng xong cả họ ngồi quây quần thụ lộc. Người âm nhìn người dương ăn uống. Thấy con cháu ăn khoẻ, ham chữ ham việc, biết kính trên nhường dưới. Hồn người âm lấy đó làm mừng. Lửa bốc lên thành đám. Lửa cười như tiếng người. Lửa tung ra những chùm như pháo sáng. Nếu thấy con cháu biếng ăn mà chỉ chăm chơi đánh đề đánh chắn. Học hành thì dốt nát, nhưng lại kiêu căng khinh người. Hồn người âm buồn rầu. Hương đang cháy bỗng lụi. Nến đang sáng bỗng phụt tắt. Biết là hồn người âm không vừa lòng. Người dương lập tức bảo ban nhau sửa mình. Cha phải làm gương sáng cho các con. Anh phải đáng làm anh để đàn em nể phục. Ai có lỗi thì dập đầu xuống đất ba lạy. Chắp hai tay ba vái. Vái từ đỉnh đầu xuống trán. Từ trước trán xuống ngang tim. Mọi việc đều đi từ trái tim, từ lòng thành cầu gì ắt sẽ được như nguyện.